Định hướng xây dựng quy định quản lý thị trường chứng khoán phái sinh

TTCK phái sinh được coi là một thị trường bậc cao, phức tạp và tiềm ẩn nhiều rủi ro. Sự phức tạp và rủi ro của thị trường này là một trong những căn nguyên gây ra những bất ổn trên thị trường tài chính. Do đó, việc áp dụng ngay những chuẩn mực cao nhất của quốc tế, bắt nhịp kịp với xu hướng phát triển của TTCK phái sinh nhằm tránh lặp lại những bài học thất bại trong quản lý TTCK phái sinh đã từng xảy ra ở các quốc gia khác trên thế giới.

Tại Việt Nam, Quyết định 252/2012/QĐ-TTg phê duyệt “Chiến lược phát triển thị trường chứng khoán giai đoạn 2011-2020” và Quyết định 366/TTg của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề án xây dựng và phát triển TTCK phái sinh đã thể hiện rõ quan điểm thận trọng, phát triển TTCK phái sinh từ đơn giản đến phức tạp, bảo đảm được khả năng quản lý, giám sát đối với những rủi ro trên thị trường chung khoan phai sinh.

Về dài hạn, cần thống nhất hoạt động thị trường phái sinh có công cụ gốc là chứng khoán, hàng hoá và tiền tệ. Do đó, cần xây dựng TTCK phái sinh tập trung, thống nhất và chuẩn hóa ngay từ đầu, không để TTCK phái sinh tự do, tự phát hoạt động, thiếu kiểm soát, gây mất ổn định, tác động lên TTCK cơ sở và dẫn đến đổ vỡ thị trường.

Như vậy, vấn đề đặt ra là khung pháp lý cho TTCK phái sinh vừa phải bảo đảm điều chỉnh đồng bộ, cụ thể đến từng đối tượng bị điều chỉnh trên thị trường tương ứng với quy mô, mục tiêu phát triển TTCK phái sinh giai đoạn đầu trong ngắn hạn, nhưng vừa mang tính mở để phù hợp với quy mô, mục tiêu phát triển TTCK phái sinh trong dài hạn.

Trước mắt, khung pháp lý về TTCK phái sinh chưa cần thiết phải xây dựng dưới hình thức văn bản luật, mà chỉ cần là Nghị định của Chính phủ về chứng khoán phái sinh và TTCK phái sinh. Sau đó là quá trình triển khai thực hiện và có sự đánh giá, tổng kết để luật hóa khi xây dựng thị trường chứng khoán thể hệ Luật Chứng khoán giai đoạn II vào năm 2018.

Quá trình xây dựng Nghị định luôn phải cân nhắc tới yếu tố rủi ro, các quy định pháp lý liên quan đến tổ chức thị trường, chuẩn hóa các sản phẩm giao dịch, niêm yết, ký quỹ, cơ chế thanh toán bù trừ đối tác trung tâm để xử lý trường hợp nhà đầu tư, tổ chức kinh doanh chứng khoán phái sinh bị vỡ nợ, mất khả năng thanh toán, thậm chí phá sản. Ngoài ra, vấn đề giám sát, thanh tra và xử lý vi phạm cũng cần phải quy định cụ thể để có thể thực thi được trong thực tiễn.
Thị trường phái sinh trên thế giới có tốc độ tăng trưởng chóng mặt và chưa có một công cụ tài chính nào làm được điều tương tự. Trong đó, các công cụ phái sinh trên chỉ số chứng khoán HOSE có những đóng góp hết sức quan trọng. Tỷ trọng giao dịch các công cụ phái sinh trên chỉ số chứng khoán chiếm tới trên 60% tổng số hợp đồng phái sinh được giao dịch trên Sở GDCK có tài sản cơ sở là chứng khoán (6,6 tỷ hợp đồng/10,8 tỷ hợp đồng năm 2015) và chiếm 50% tổng số lượng hợp đồng phái sinh được giao dịch trên tất cả các loại tài sản cơ sở gồm: tiền tệ, hàng hóa và lãi suất.

Trong số 52 Sở GDCK thành viên của WFE năm 2012, công cụ phái sinh trên chỉ số chứng khoán là loại sản phẩm được các Sở lựa chọn nhiều nhất, còn lại là các công cụ phái sinh trên cổ phiếu đơn lẻ, trái phiếu.

Trên quan điểm phát triển TTCK phái sinh theo lộ trình từ đơn giản đến phức tạp, trong giai đoạn đầu vận hành, thị trường chỉ tập trung vào một số sản phẩm dễ thực hiện, phù hợp với nhu cầu thị trường và thông lệ quốc tế, lựa chọn và chuẩn hóa các chứng khoán phái sinh giao dịch trên Sở GDCK là các hợp đồng tương lai (Futures) và hợp đồng quyền chọn (Options) trên các chứng khoán cơ sở là chỉ số chứng khoán, trái phiếu, cổ phiếu được xem là phù hợp.

Do đó, Thông tư số 11/2016/TT-BTC ngày 19/1/2016 hướng dẫn Nghị định số 42/NĐ-CP về chứng khoán phái sinh và TTCK phái sinh đã đưa ra những quy định hướng dẫn chi tiết cho 2 sản phẩm đầu tiên là Hợp đồng tương lai chỉ số chứng khoán và Hợp đồng tương lai trái phiếu chính phủ.